Լոգոպեդիան զբաղվում է խոսքի և հաղորդակցման խանգարումների բացահայտմամբ, կանխարգելմամբ ու հաղթահարմամբ։ Համաձայն
խոսքի խանգարման բժշկամանկավարժական դասակարգման՝ առանձնացնում են խոսքի խանգարումների 2 խումբ՝ բանավոր խոսքի խարգարումներ և գրավոր խոսքի խանգարումներ: Բանավոր խոսքի խանգարումներն իրենց հերթին լինում են 2 տիպի
- խոսքի արտաքին ձևավորման խանգարումներ,
- խոսքի ներքին ձևավորման խանգարումներ:
Խոսքի արտաքին ձևավորման խանգարումներն են.
Դիսֆոնիա (աֆոնիա) — ձայնի մասնակի խանգարում կամ բացակայություն, որի դեպքում խանգարվում են ձայնի ուժգնությունը, բարձրությունը, երանգը: Արտահայտվում է կա´մ
ձայնառաջացման բացակայությամբ՝ աֆոնիա, կա´մ ձայնի տեմբրի բարձրության և ուժգնության
խանգարումներով՝ դիսֆոնիա: Ձայնի խանգարումը կարող է պայմանավորված լինել ձայնային ապարատի կենտրոնական կամ ծայրամասային ծագում ունեցող օրգանական կամ ֆունկցիոնալ
պատճառներով և կարող է ի հայտ գալ ցանկացած տարիքային փուլում: Ձայնի խանգարումը կարող է հանդես գալ առանձին կամ այլ խոսքի խանգարումների հետ մեկտեղ:
Դիսլալիա (թլվատություն) — հնչարտաբերման խանգարում, որի դեպքում լսողությունը և արտաբերական ապարատի նյարդավորումը պահպանված են: Սխալ հնչարտաբերման դրսևորման ձևերն են հնչյունի աղավաղումը, բացակայությունը, շփոթումը, փոխարինումը մեկ այլ հնչյունով: Առաջացման պատճառներով պայմանավորված տարբերում են դիսլալիայի երկու հիմական ձև
ֆունկցիոնալ և մեխանիկական (օրգանական): Ըստ խանգարման բնույթի՝ հնչութային կամ հնչյունային, տարբերում են դիսլալիայի հետևյալ ձևերը` ակուստիկական-հնչութային,
արտաբերական-հնչութային, արտաբերական-հնչյունային: Ըստ սխալ արտաբերվող հնչյունների քանակի՝ պարզ և բարդ: Ըստ սխալ արտաբերվող հնչյունախմբերի՝ սուլականների
սիգմատիզմ (ս, զ, ց, ձ, ծ), շչականների սիգմատիզմ (շ, ժ, չ, ջ, ճ), ռոտացիզմ (ռ, ր), լամբդացիզմ (լ), հետնալեզվայինների սխալ արտաբերում (կ, գ, ք, ղ, խ) և այլն:
Դիզարտրիա (անարտրիա) — հոդաբաշխ խոսքի խանգարում: Դիզարտրիան հնչարտաբերման և խոսքի առոգանական կողմի խանգարում է, որը պայմանավորված է խոսքային ապարատի անբավարար նյարդավորմամբ: Դիզարտրիայի դեպքում հնչարտաբերման խանգարումները
հանդես են գալիս տարբեր աստիճաններով և պայմանավորված են նյարդային համակարգի վնասվածքի բնույթով և ծանրությամբ: Դիտվում է բաղաձայն և ձայնավոր հնչյունների սխալ արտաբերում, տուժում է ձայնը, շնչառությունը, խոսքի տեմպը, արտահայտչականությունը, խոսքը դառնում է անհասկանալի: Ռինոլալիա (ռնգախոսություն) — հնչարտաբերման և ձայնի տեմբրի խանգարում՝ պայմանավորված խոսքային ապարատի անատոմաֆիզիոլոգիական թերություններով: Ռնգախոսությունը տարբերվում է դիսլալիայից ձայնի ռնգային երանգի արտահայտվածությամբ: Կախված քմըմպանի գործառույթի խանգարման բնույթից՝ առանձնացվում են ռնգախոսության տարբեր ձևեր՝ փակ, բաց և խառը: Յուրաքանչյուրը կարող է լինել օրգանական և ֆունկցիոնալ բնույթի: Խոսքի տեմպի և ռիթմի խանգարումներ։
Ոչ ջղաձգային բնույթի՝
Տախիլալիա – պաթոլոգիկ արագախոսություն: Տախիլալիայի առաջացման պատճառներից են էքտրաբրգային համակարգի խանգարումը, կենտրոնական խոսքային մեխանիզմների խանգարումները, ժառանգականությունը:
Տախիլալիայի դեպքում դրսևորվում է խոսքի ոչ նորմալ արագ տեմպ, հնչյունային և
շարահյուսական կոպիտ աղավաղումներ, խոսքային ուշադրության խանգարումներ, սայթաքումներ, կրկնություններ, բացթողումներ, վանկերի տեղափոխումներ: Բացի բանավոր խոսքից՝
խանգարվում է նաև գրավոր և ներքին խոսքը: Գրելիս նույնպես նկատվում են տառերի շփոթումներ, բացթողումներ, տեղափոխումներ: Տախիլալիայի ժամանակ նկատվում են ընդհանուր շարժումների,
հոգեկան գործընթացների, հուզական ոլորտի, վարքի խանգարումներ, շարժումներն արագ են, և շարժողական անհանգստությունը նկատվում է նաև քնած ժամանակ: Ուշադրությունն անկայուն
է, մտքի ընթացքն ավելի արագ է, քան խոսելու տեմպի հնարավորությունը: Տախիլալիա ունեցող անձինք իմպուլսիվ են, բռնկվող: Այս մարդիկ տարիների ընթացքում իրենց մեջ մշակում են փոքր ֆրազներով խոսելու ունակություն:
Բրադիլալիա — պաթոլոգիկ դանդաղախոսություն: Խոսքի պաթոլոգիկ դանդաղ տեմպ է,
երբեմն անվանում են բրադիֆրազիա: Բրադիլալիայի խոսքային ախտանիշները բազմազան են՝ էքսպրեսիվ, իմպրեսիվ խոսքի, գրավորի ու ընթերցանության դանդաղ տեմպ, ձայնի մոնոտոնություն, խոսքը հստակ չէ, աղավաղված է: Այսպիսի խոսքը դժվարեցնում է շրջապատի հետ հաղորդակցումը, դիմացինի մոտ առաջացնում է ձանձրույթ, լարվածություն, ուշադրության թուլացում: Նկատվում են ընդհանուր շարժումների, մանր մոտորիկայի, միմիկայի խանգարումներ,
շարժումները դանդաղ են, անհամաչափ ու թափթփված: Դանդաղ է ընկալումը, մտածողությունը: Ծանր դեպքերում բրադիլալիան գիտակցվում է անձի կողմից՝ առաջացնելով հոգեկան ապրումներ:
Կակազություն — արտաբերական, շնչառական և ձայնային ջղաձգումներով պայմանավորված խոսքի տեմպի և ռիթմի խանգարում: Կակազության առաջացման պատճառները բաժանվում են 2 խմբինախատրամադրող և առաջացնող: Կակազության հիմնական ախտանիշներն են խոսքային ջղաձգումները (արտաբերական, ձայնային, շնչառական), շնչառության, ձայնի, խոսքիտեմպի ու ռիթմի խանգարումները, շարժողական ոլորտի խանգարումները, խոսքի խանգարման վրա սևեռված լինելը, խոսելու վախը (լոգոֆոբիա), հնարքները (օրինակ՝ էմբոլոֆրազիաներ՝ նախադասության մեջ բառերի ու խոսքի քերականական կողմի գիտակցված փոփոխում, խոսքի տեմպի գիտակցված փոփոխում. սովորաբար տեմպն արագացնում են): Խոսքի ներքին ձևավորման խանգարումներ՝
Ալալիա (անխոսություն) - խոսքի բացակայություն կամ թերզարգացում, որը պայմանավորված է գլխուղեղի խոսքային գոտու օրգանական ախտահարումով: Ալալիան չձևավորված խոսքի համակարգային խանգարում է (մինչև 2,5–3 տարեկան): Տուժում է ամբողջ խոսքային համակար- գը
խոսքի իմաստի ըմբռնումը, սեփական խոսքը, բառապաշարը, քերականությունը, գրավոր
խոսքի ձևավորումը: Ալալիան բացասաբար է ազդում երեխայի ընդանուր զարգացման վրա: Կախված գլխուղեղի մեծ կիսագնդերի կեղևի խոսքային գոտիների վնասվածքի տեղայնացումից՝ տարբակերում են ալալիայի 2 ձև`
• շարժողական (մոտորային/էքսպրեսիվ) ալալիա,
• սենսորային (լսողական/իմպրեսիվ) ալալիա:
Երբեմն հանդիպում են նաև ալալիայի սենսոմոտորային կամ խառը ձևերը, երբ միաժամանակ դիտվում են և´ էքսպրեսիվ, և´ իմպրեսիվ ալալիային բնորոշ խանգարումներ:
Գրավոր խոսքի խանգարումներն են՝
Դիսլեքսիա (ալեքսիա) — ընթերցանության յուրահատուկ և կայուն խանգարում:
Ընթերցանության խանգարման խնդրի ժամանակակից վերլուծությունը հիմնվում է նախ և առաջ նորմայում ընթերցանության գործընթացի բարդ հոգեֆիզիոլոգիական կառուցվածքը հասկանալու և երեխաների կողմից այդ հմտության յուրացման առանձնահատկությունների վրա: Ընթերցանությունը բարդ հոգեֆիզիոլոգիական գործընթաց է, որին մասնակցում են տարբեր վերլուծիչներ՝ տեսողական, խոսքաշարժողական, խոսքալսողական: Իր հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմներով ընթերցանությունն ավելի բարդ գործընթաց է, քան բանավոր խոսքը. դրա հետ մեկտեղ այն չի կարող դիտվել գրավոր և բանավոր խոսքի
միասնությունից դուրս:
Դիսգրաֆիա (ագրաֆիա) — գրելու յուրահատուկ և կայուն խանգարում: Առավել հիմնավորված է դիսգրաֆիաների այն դասակարգումը, որի հիմքում ընկած է գրելու գործընթացի յուրահատուկ գործողությունների ձևավորվածությունը։
Լոգոպեդիան զբաղվում է խոսքի և հաղորդակցման խանգարումների բացահայտմամբ, կանխարգելմամբ ու հաղթահարմամբ։ Համաձայն
խոսքի խանգարման բժշկամանկավարժական դասակարգման՝ առանձնացնում են խոսքի խանգարումների 2 խումբ՝ բանավոր խոսքի խարգարումներ և գրավոր խոսքի խանգարումներ: Բանավոր խոսքի խանգարումներն իրենց հերթին լինում են 2 տիպի
- խոսքի արտաքին ձևավորման խանգարումներ,
- խոսքի ներքին ձևավորման խանգարումներ:
Խոսքի արտաքին ձևավորման խանգարումներն են.
Դիսֆոնիա (աֆոնիա) — ձայնի մասնակի խանգարում կամ բացակայություն, որի դեպքում խանգարվում են ձայնի ուժգնությունը, բարձրությունը, երանգը: Արտահայտվում է կա´մ
ձայնառաջացման բացակայությամբ՝ աֆոնիա, կա´մ ձայնի տեմբրի բարձրության և ուժգնության
խանգարումներով՝ դիսֆոնիա: Ձայնի խանգարումը կարող է պայմանավորված լինել ձայնային ապարատի կենտրոնական կամ ծայրամասային ծագում ունեցող օրգանական կամ ֆունկցիոնալ
պատճառներով և կարող է ի հայտ գալ ցանկացած տարիքային փուլում: Ձայնի խանգարումը կարող է հանդես գալ առանձին կամ այլ խոսքի խանգարումների հետ մեկտեղ:
Դիսլալիա (թլվատություն) — հնչարտաբերման խանգարում, որի դեպքում լսողությունը և արտաբերական ապարատի նյարդավորումը պահպանված են: Սխալ հնչարտաբերման դրսևորման ձևերն են հնչյունի աղավաղումը, բացակայությունը, շփոթումը, փոխարինումը մեկ այլ հնչյունով: Առաջացման պատճառներով պայմանավորված տարբերում են դիսլալիայի երկու հիմական ձև
ֆունկցիոնալ և մեխանիկական (օրգանական): Ըստ խանգարման բնույթի՝ հնչութային կամ հնչյունային, տարբերում են դիսլալիայի հետևյալ ձևերը` ակուստիկական-հնչութային,
արտաբերական-հնչութային, արտաբերական-հնչյունային: Ըստ սխալ արտաբերվող հնչյունների քանակի՝ պարզ և բարդ: Ըստ սխալ արտաբերվող հնչյունախմբերի՝ սուլականների
սիգմատիզմ (ս, զ, ց, ձ, ծ), շչականների սիգմատիզմ (շ, ժ, չ, ջ, ճ), ռոտացիզմ (ռ, ր), լամբդացիզմ (լ), հետնալեզվայինների սխալ արտաբերում (կ, գ, ք, ղ, խ) և այլն:
Դիզարտրիա (անարտրիա) — հոդաբաշխ խոսքի խանգարում: Դիզարտրիան հնչարտաբերման և խոսքի առոգանական կողմի խանգարում է, որը պայմանավորված է խոսքային ապարատի անբավարար նյարդավորմամբ: Դիզարտրիայի դեպքում հնչարտաբերման խանգարումները
հանդես են գալիս տարբեր աստիճաններով և պայմանավորված են նյարդային համակարգի վնասվածքի բնույթով և ծանրությամբ: Դիտվում է բաղաձայն և ձայնավոր հնչյունների սխալ արտաբերում, տուժում է ձայնը, շնչառությունը, խոսքի տեմպը, արտահայտչականությունը, խոսքը դառնում է անհասկանալի: Ռինոլալիա (ռնգախոսություն) — հնչարտաբերման և ձայնի տեմբրի խանգարում՝ պայմանավորված խոսքային ապարատի անատոմաֆիզիոլոգիական թերություններով: Ռնգախոսությունը տարբերվում է դիսլալիայից ձայնի ռնգային երանգի արտահայտվածությամբ: Կախված քմըմպանի գործառույթի խանգարման բնույթից՝ առանձնացվում են ռնգախոսության տարբեր ձևեր՝ փակ, բաց և խառը: Յուրաքանչյուրը կարող է լինել օրգանական և ֆունկցիոնալ բնույթի: Խոսքի տեմպի և ռիթմի խանգարումներ։
Ոչ ջղաձգային բնույթի՝
Տախիլալիա – պաթոլոգիկ արագախոսություն: Տախիլալիայի առաջացման պատճառներից են էքտրաբրգային համակարգի խանգարումը, կենտրոնական խոսքային մեխանիզմների խանգարումները, ժառանգականությունը:
Տախիլալիայի դեպքում դրսևորվում է խոսքի ոչ նորմալ արագ տեմպ, հնչյունային և
շարահյուսական կոպիտ աղավաղումներ, խոսքային ուշադրության խանգարումներ, սայթաքումներ, կրկնություններ, բացթողումներ, վանկերի տեղափոխումներ: Բացի բանավոր խոսքից՝
խանգարվում է նաև գրավոր և ներքին խոսքը: Գրելիս նույնպես նկատվում են տառերի շփոթումներ, բացթողումներ, տեղափոխումներ: Տախիլալիայի ժամանակ նկատվում են ընդհանուր շարժումների,
հոգեկան գործընթացների, հուզական ոլորտի, վարքի խանգարումներ, շարժումներն արագ են, և շարժողական անհանգստությունը նկատվում է նաև քնած ժամանակ: Ուշադրությունն անկայուն
է, մտքի ընթացքն ավելի արագ է, քան խոսելու տեմպի հնարավորությունը: Տախիլալիա ունեցող անձինք իմպուլսիվ են, բռնկվող: Այս մարդիկ տարիների ընթացքում իրենց մեջ մշակում են փոքր ֆրազներով խոսելու ունակություն:
Բրադիլալիա — պաթոլոգիկ դանդաղախոսություն: Խոսքի պաթոլոգիկ դանդաղ տեմպ է,
երբեմն անվանում են բրադիֆրազիա: Բրադիլալիայի խոսքային ախտանիշները բազմազան են՝ էքսպրեսիվ, իմպրեսիվ խոսքի, գրավորի ու ընթերցանության դանդաղ տեմպ, ձայնի մոնոտոնություն, խոսքը հստակ չէ, աղավաղված է: Այսպիսի խոսքը դժվարեցնում է շրջապատի հետ հաղորդակցումը, դիմացինի մոտ առաջացնում է ձանձրույթ, լարվածություն, ուշադրության թուլացում: Նկատվում են ընդհանուր շարժումների, մանր մոտորիկայի, միմիկայի խանգարումներ,
շարժումները դանդաղ են, անհամաչափ ու թափթփված: Դանդաղ է ընկալումը, մտածողությունը: Ծանր դեպքերում բրադիլալիան գիտակցվում է անձի կողմից՝ առաջացնելով հոգեկան ապրումներ:
Կակազություն — արտաբերական, շնչառական և ձայնային ջղաձգումներով պայմանավորված խոսքի տեմպի և ռիթմի խանգարում: Կակազության առաջացման պատճառները բաժանվում են 2 խմբինախատրամադրող և առաջացնող: Կակազության հիմնական ախտանիշներն են խոսքային ջղաձգումները (արտաբերական, ձայնային, շնչառական), շնչառության, ձայնի, խոսքիտեմպի ու ռիթմի խանգարումները, շարժողական ոլորտի խանգարումները, խոսքի խանգարման վրա սևեռված լինելը, խոսելու վախը (լոգոֆոբիա), հնարքները (օրինակ՝ էմբոլոֆրազիաներ՝ նախադասության մեջ բառերի ու խոսքի քերականական կողմի գիտակցված փոփոխում, խոսքի տեմպի գիտակցված փոփոխում. սովորաբար տեմպն արագացնում են): Խոսքի ներքին ձևավորման խանգարումներ՝
Ալալիա (անխոսություն) - խոսքի բացակայություն կամ թերզարգացում, որը պայմանավորված է գլխուղեղի խոսքային գոտու օրգանական ախտահարումով: Ալալիան չձևավորված խոսքի համակարգային խանգարում է (մինչև 2,5–3 տարեկան): Տուժում է ամբողջ խոսքային համակար- գը
խոսքի իմաստի ըմբռնումը, սեփական խոսքը, բառապաշարը, քերականությունը, գրավոր
խոսքի ձևավորումը: Ալալիան բացասաբար է ազդում երեխայի ընդանուր զարգացման վրա: Կախված գլխուղեղի մեծ կիսագնդերի կեղևի խոսքային գոտիների վնասվածքի տեղայնացումից՝ տարբակերում են ալալիայի 2 ձև`
• շարժողական (մոտորային/էքսպրեսիվ) ալալիա,
• սենսորային (լսողական/իմպրեսիվ) ալալիա:
Երբեմն հանդիպում են նաև ալալիայի սենսոմոտորային կամ խառը ձևերը, երբ միաժամանակ դիտվում են և´ էքսպրեսիվ, և´ իմպրեսիվ ալալիային բնորոշ խանգարումներ:
Գրավոր խոսքի խանգարումներն են՝
Դիսլեքսիա (ալեքսիա) — ընթերցանության յուրահատուկ և կայուն խանգարում:
Ընթերցանության խանգարման խնդրի ժամանակակից վերլուծությունը հիմնվում է նախ և առաջ նորմայում ընթերցանության գործընթացի բարդ հոգեֆիզիոլոգիական կառուցվածքը հասկանալու և երեխաների կողմից այդ հմտության յուրացման առանձնահատկությունների վրա: Ընթերցանությունը բարդ հոգեֆիզիոլոգիական գործընթաց է, որին մասնակցում են տարբեր վերլուծիչներ՝ տեսողական, խոսքաշարժողական, խոսքալսողական: Իր հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմներով ընթերցանությունն ավելի բարդ գործընթաց է, քան բանավոր խոսքը. դրա հետ մեկտեղ այն չի կարող դիտվել գրավոր և բանավոր խոսքի
միասնությունից դուրս:
Դիսգրաֆիա (ագրաֆիա) — գրելու յուրահատուկ և կայուն խանգարում: Առավել հիմնավորված է դիսգրաֆիաների այն դասակարգումը, որի հիմքում ընկած է գրելու գործընթացի յուրահատուկ գործողությունների ձևավորվածությունը։